جهان مدرن اکوسیستم اجتماعی را نادیده گرفت، باید انتظار کرونا را می داشتیم
به گزارش عاشقان علم الکترونیک، میراث فرهنگی در عصر کرونا و پساکرونا عنوان نشستی از سلسله نشست های همایش بین المللی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کرونا بر حوزه های میراث فرهنگی گردشگری و صنایع فرهنگی خلاق و هنرهای سنتی است این بار این نشست با سخنرانی سید محمد بهشتی و دبیری علیرضا حسن زاده در چارچوب نشست های همایش بین المللی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کرونا بر حوزه های میراث فرهنگی گردشگری و صنایع فرهنگی خلاق و هنرهای سنتی برگزار گشت. این همایش از سوی سه پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مراکز علمی و دانشگاهی برگزار می شود و تا کنون 48 نشست مجازی از این سلسله نشست ها برگزار گشته است.
در یکی از این نشست ها، سیدمحمد بهشتی، رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی گفت: جوامع در برابر بحران ها، چه طبیعی و چه اجتماعی و حتی معنایی، بی دفاع نیستند. فرهنگ هر جامعه ضامن حفظ بقای آن جامعه در بحران هاست و فرهنگ است که نشان می دهد یک جامعه بحران های طبیعی و انسانی را چگونه از سر گذرانده است. فرهنگ یک سرزمین هر قدر کهن تر باشد مجهز به تدابیر بیشتر و پیچیده تری برای تاب آوردنِ بحران هاست. در این میان سرزمین هایی که بنا به موقعیت طبیعی و تاریخی شان، به ناگزیر بحران های بیشتری را پشت سر گذاشته اند، فرهنگ غنی تری در مواجهه با بحران ها دارند.
وی گفت: ایران را می توان سرزمین بی قراری دانست؛ شرایط طبیعی ایران به علت وقوع بر تلاقی گاه کمربند بیابانی و کوهستانی کره زمین، آن را همواره در معرض بی قراری های اقلیمی و زمین شناختی قرار داده است. برای مثال در سال 1398 وزارت کشور اظهار داشته که در طول یک سال بیش از 5 هزار رویداد طبیعی در ایران از نوع سیل، زلزله، طوفان، رانش زمین و نظایر این رخ داده است که اسباب خساراتی در نواحی مختلف کشور شد.
بهشتی ادامه داد: گمان نمی کنم کل قاره اروپا در طول یک سال این تعداد بحران پشت سر گذاشته باشد. این یعنی زندگی در فلات بی قرار ایران لاجرم به فرهنگی قوام بخشیده که این بی قراری ها را تاب آورد و حتی از فرصت بی قراری در جهت رسیدن به مقصود بهره برد. چنانکه می بینیم اهل این فلات علی رغم تجربه زلزله های مکرر همچنان با فاصله بسیار کمی از گسل های لرزه خیز زندگی می کردند؛ ای بسا موقعیت بزرگترین شهرهای ما با موقعیت گسل های بزرگ تر همخوانی داشته باشد. این را نمی توان به حساب جهل پیشینیان گذاشت؛ به عکس ساکنین این فلات منابع حیاتی را در جوار گسل ها و مناطق سیل خیز یافته بودند. بطوری که خاستگاه یکجانشینی و آغاز تمدن هم به طرز شگفت انگیزی در همین نواحی است. لیکن آنان می دانستند که چطور تا حد امکان خسارات ناشی از بی قراری را به حداقل برسانند و ضمن استفاده از مزایای آن، از گزند تهدیدهای آن حتی الامکان بپرهیزند.
رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی گفت: این تجربه چیزی نیست که در خودآگاه اهل این فلات باشد، بلکه در ناخودآگاه آنان ثبت و ضبط شده است و همین هم آن را از دستبرد اراده و آگاهی رهانده است؛ لیکن در بزنگاه ها همین داناییِ ناخودآگاه به کمک می آید و جامعه را از مهلکه ها می رهاند. برای مثال یکی از این تدابیر ناخودآگاه در بحران ها که خاص جامعه ایرانی است، پناه بردن به حیات هاگی است. به این معنی که به محض وقوع شرایط بحرانی، اهل هر مقیاس محیط سر به درون هاگ خود فروبرده و با محیط پیرامونش قطع ارتباط می کند. هرقدر بحران شدیدتر، فروپاشی اجتماعی بیشتر و در نهایت حیات هاگی در مقیاس خردتری رخ می دهد. شرایط هاگی معطوف به حفظ حیات فرهنگ در حداقلی ترین شرایط است. یعنی در شرایط حیات هاگی، فرهنگ هیچ آثار و علائم حیاتی از خود نشان نمی دهد و برخی را به این گمان می اندازد که فرهنگ منقطع شده است، اما هنوز در شکل قوه نامیه درون هاگ هایی که همان اجتماعات کوچک است برقرار و مستدام است و به عبارتی جامعه در خردترین مقیاس ها هنوز از فرهنگ برخوردار است.
بهشتی گفت: حیات هاگی تمهیدی بوده که سبب شده بحران ها نتوانند موجودیت فرهنگ ایرانی را به تمامه به خطر اندازند و در عین حال در همین دوران فرهنگ خود را برای شکوفایی مجدد آماده کرده است. برای مثال به فاصله بسیار کوتاهی بعد از حمله مغول ها به کاشان محراب زرین فام مسجد عمادی ساخته شد که اکنون در موزه هنرهای اسلامی شهر برلین نگهداری می شود. این یعنی در این مدت کاشان سر به درون هاگ فروبرده بود. به زعم بنده، بیت الغزل رفتار فرهنگی ایرانیان در مواجهه با بحران ها پناه بردن به شرایط هاگی بوده است. رفتارهای مربوط به حیات هاگی امری آمرانه و فرمایشی نبود بلکه این واکنش طبیعی و ناخودآگاه بدنه جامعه به شرایط غیرعادی بود.
وی افزود: حالا هم کرونا بحرانی است که ایران را نیز تحت تأثیر قرار داده است. ایرانیان به تبع همان الگوی حیات هاگی، این بار هاگ را در مقیاس خانه بازآفریده اند. لذا می بینیم که این بحران، معنای تازه ای به خانه داده است؛ یعنی خانه را دوباره محل زندگی و قرار و آرام کرده است. در همین شرایط هاگی فرهنگ کمکگری به شدت زنده است تا بدان جا که 40 درصد از جامعه به کمک گروه های آسیب پذیر آمدند. به واقع در طوفان بحران ها و بی قراری ها فرهنگ ایرانی همواره حکم لنگری را داشته که کشتی حیات جامعه را از چنگ مرگ و نیستی نجات داده است. در آنفولانزای سال 1918، چنان که از نسل های قبل شنیده ایم که مردم در این شرایط سعی می کردند به جایی بروند که از مرکز بیماری و اپیدمی دور و در امان باشند. حالا هم رفتاری مشابه دارند؛ این بار مردم به فضای مجازی پناه برده اند. این یعنی هرقدر در خودآگاه بسکمک از رفتارهای جامعه آسیب زاست ولیکن سازوکار فرهنگی یا همان ناخودآگاه در حال ایفای نقش برای حفظ بقاست.
بهشتی اظهار داشت: انبوه سفرها در دوره کرونا با وجود اخطارهای دولتی، واقعیتی دربارۀ رفتارهای ارادی و خودآگاه جامعه آشکار می کند و آن اینکه نهادهای تأدیبی جامعه مثل آموزش و پرورش که مهمترین وظیفه شان به صلاح آوردنِ خودآگاه جامعه و تنظیم آن با ناخودآگاه فرهنگی است، کارآمد نیستند و نقششان را درست انجام نمی دهند. چنین نهادهایی اگر سازوکارشان مقوم فرهنگ نیست، دست کم نباید مخلِ سازوکارهای فرهنگی باشد. ولیکن می بینیم که چنددهه ای است که مخل سازوکارهای فرهنگی هستند. هرچند فرهنگ ایرانی آنقدر پرزور و غنی است که علیرغم این شرایط کشتی جامعه را بالاخره از طوفان ها نجات خواهد داد.
وی گفت: اما درس بزرگی که می توانیم از کرونا بیاموزیم واقف شدن بر آستانه تحمل اکوسیستم است. عالمان علوم طبیعی مدت هاست که پی برده اند طبیعت انتظامی اکوسیستمی دارد؛ یعنی از یکپارچگی، نظم و تعادلی برخوردار است. اکوسیستم در برابر هر آن چیزی که در تعادلش ایجاد اختلال کند، واکنشی سریع و سخت نشان می دهد و اقدام به دفع آن خواهد کرد. انسان نیز فارغ از اینکه چقدر مجهز به علم و تکنولوژی باشد، اگر از آستانه های تحمل اکوسیستم عدول کند، مشمول تسویه آن قرار خواهد گرفت. بحران کرونا یکی از واکنش های طبیعت برای اخراج و حذف عنصر مخل است که همان انسان است. بنابراین راهکار بحرانی مثل کرونا نه پیدا شدن واکسن، که تغییر رویه جوامع انسانی نسبت به طبیعت است. چون به فرض کشف واکسن کرونا باز هم امکان اینکه محیط به طرز دیگری دست به حذف آدمی ببرد وجود دارد. ازقضا هرقدر عنصر اخلال گر قدرتمندتر باشد، اکوسیستم نیز زور بیشتری برای حذف آن صرف می کند.
مهر نوشت، بهشتی شرح داد: اگرچه نگاه اکوسیستمی مدتهاست درباره مرتبه طبیعی محیط مطرح و پذیرفته شده است، اما این فقط طبیعت نیست که حیات اکوسیستمی دارد؛ بلکه محیط در همه مراتبش اعم از مرتبه اجتماعی و حتی معنایی اکوسیستمی است. یعنی از یکپارچگی و نظم و تعادلی برخوردار است و در برابر هر آن چیزی که در این انتظام و تعادل ایجاد اختلال کند واکنش نشان خواهد داد. وقتی جهان مدرن با دخالت در امور جوامع، اکوسیستم اجتماعی را نادیده می گیرد و یا جهان سرمایه داری با تنزل دادن همه چیز به پول، در اکوسیستم معنایی اختلال ایجاد می کند باید انتظار بحرانی همچون کرونا و حتی صعب تر در مراتب دیگر محیط را نیز داشته باشیم؛ اگر کرونا زنده بودن را نشانه گرفته است، بحران های معنایی زندگی را هدف قرار می دهد. کرونا تنها هشداری است در مرتبه طبیعی برای انسان ها که آنان را دعوت می کند دست از ایجاد اختلال بردارند و اکوسیستم محیط را در همه مراتبش به رسمیت بشناسند.
منبع: گردشبان